Jahon aholisi soni va uning ko`payishi
Bir necha ming yillar mobaynida o`limning juda
yuqori va aholi o‘sish sur’atlarining past bo'lishligi o‘zining asosli sabablariga
egadir. Dastavval, bu - moddiy va sanitar-gigiyenik shart sharoitlarning qoniqarsiz
ahvolda ekanligi, qolaversa, vaqt-vaqti bilan takrorlanib turuvchi ocharchilik,
o'lat, vabo va chechak epidemiyalari natijasida yuz minglab odamlarning qirilib
ketishi bilan bop'langandir. Yer sharida bunday ofatlar 200-400, 1200-1300,
1600-1650-yillar ichida qayd etilgan bo'lib, o'sha davrlarda aholi soni umuman
o‘smadi, 1300-1400-yillar davomida qora o‘lat epidemiyasining ta’sirida yer
yuzasi aholi sonining 1/4 qismidan ajradi. Aholi
ko'rsatkichlariga oxiri ko‘rinmayotgan urushlar ham katta ta’sir ko'rsatib
kelmoqda. Urushlar XVIII asrda 5,2 mln., XIX asrda 5,5 mln., XX asrda esa
deyarli 50 mln. kishining yostig‘ini quritdi.
XIX asrgacha bo'lgan davrda demografik
jarayonlarda sezilarli o'zgarishlar bo'lmadi. Undan keyingi davrlarda aholining
tabiiy harakati ko'rsatkichlarida demografik o'tish davriga xos jarayonlar
boshlandi. U oila bajaradigan vazifalarining keskin o'zgarishi, turmushning
nisbatan yaxshilanishi, aholining yosh tarkibidagi siljishlar va boshqa omillar
bilan bog'landi.
Demograf olimlar demografik o`tish davri 4 ta
ketma-ket keluvchi bosqichni o'z ichiga olishligini ilmiy asoslab berganlar. Birinchi bosqich uchun tug'ilishning yuqori
darajada saqlanishi va o'limning keskin qisqarishi oqibatida vujudga keluvchi
juda yuqori darajadagi tabiiy o'sish xosdir. Ikkinchi
bosqich ko'p bolali oiladan kam bolali oilaga o'tish o'limning
qisqarishi, tug'ilishning esa undan ham ko'p miqyosda qisqarishi natijasida
tabiiy o'sishning kamayishi bilan ifodalanadi. Uchinchi bosqichda, awalambor, aholi ichida qariyalar sonining
o'sishi hamda tug'ilishning asta-sekin pasayishi natijasida umumiy o'limning
nisbiy darajasi birmuncha ko'tariladi. Mazkur bosqichda aholi soni juda oz
miqdorda va jadal sur`atlarda o'sadi yoki qisqaradi (depopulyatsiya jarayoni).
To'rtinchi bosqichda tug'ilish va o'lim ko'rsatkichlari tenglashadi, aholi
sonining tabiiy-umumiy o'sishi umuman barham topadi.
Demografik o'tish davri dastavval Yevropada
XVIII asrda boshlandi. Shunda tabiiy o'sish koeffitsienti 20-30 promillega teng
bo'ldi. Buni haqiqatan ham demografik inqilob deb atash mumkin. Chunki 10-20
yil oldin atigi 5-10 promillega teng bo'lgan tabiiy o'sish koeffltsienti qisqa
vaqt ichida 2-3 marta oshdi. Ushbu jarayon Yevropada 100-150 yil davom etdi.
Undan keyingi davrda Yevropa mamlakatlari demografik o`tishning uchinchi
bosqichida bo'ldilar. Binobarin, Germaniya, Avstriya, Belgiya, Italiya, Daniya,
Vengriya, Niderlandiyada aholining oddiy tabiiy-takror barpo etilishi ayrim
yillarda ta’minlanmayapti, ya’ni o'lganlar soni tug'ilgan bolalar sonidan ko‘p
bo'lmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko'pchiligi
demografik o'tish jarayonining birinchi bosqichini o'tmoqdalar.
AQSH, Yaponiya, Kanada, Avstraliya
mamlakatlari ikkinchi bosqichini boshdan kechirmoqdalar. Xitoy va boshqa
mamlakatlar ushbu ikkinchi bosqichga o'tish arafasida turibdi. O'zbekiston va
boshqa O'rta Osiyo mamlakatlarida birinchi bosqichdan ikkinchi bosqichga o'tish
uchun zamin tayyorlandi. Bu jarayon yaqin 10-15 yil mobaynida boshlansa ajab
emas.
Dunyo aholisi soni so`nggi 60 yil ichida 2,6
marta o`sdi. Bundan ham yuqori ko`rsatkich Osiyo (2,9) va Afrika (4,5) ga xos
bo`ldi. Mazkur ko`rsatkich Yevropada 1,3 martaga teng bo`ldi. So`nggi yillarda
Yer yuzi aholisining mutlaq soni yiliga o`rtacha 90 mln. kishiga oshmoqda.
Afrika, Markaziy va Janubiy Osiyo, Markaziy Amerikada aholi sonining yuqori
sur’atlar bilan o'sishi kuzatilmoqda. Shu vaqtning o‘zida Yevropaning ayrim
regionlarida aholi soni, juda past sur’atlar bilan o'smoqda yoki deyarli
o‘zgarmayapti.
Dunyo aholisi sonining davrlar bo`yicha o`zgarishi
|
Yilnoma |
Davr |
Davrning davom etishi (yil) |
Davr boshida aholi soni (mln.k) |
Aholi soining o`rtacha yillik o`sishi (%) |
|
Miloddan avvalgi 7000 yil ilgari |
Neolit |
5000 |
10 |
|
|
Miloddan 2000 yil ilgari |
Antik |
2000 |
50 |
0,03 |
|
0 (yangi era) |
Yangi earning boshlanishi, o`rta asrning dastlabki davri |
2000 |
230 |
0,1 |
|
1000-yil |
O`rta asrlar |
1000 |
305 |
0,02 |
|
1500-yil |
O`rta asrlarning yakuniy davri |
500 |
440 |
0,1 |
|
1650-yil |
Yangi zamonning boshlanishi |
150 |
550 |
0,3 |
|
1800-yil |
Yangi zamon |
150 |
952 |
0,5 |
|
1900-yil |
Yangi zamonning yakuniy davri |
100 |
1656 |
0,8 |
|
1950-yil |
Eng yangi zamon |
50 |
2527 |
1,0 |
|
1980-yil |
Yaqin o`tgan davr |
30 |
4430 |
1,9 |
|
2001-yil |
Hozirgi davr |
33 |
6134 |
1,5 |
|
2013-yil |
7095 |
1,2 |
Aholi dinamikasidagi farqlar mamlakatlarda mavjud aholi soni va ular
egallagan o'rinlarda o‘z aksini topmoqda. Dunyoda aholisining soni bo'yicha
yetakchi 25 mamlakat aniqlanib, ular egallagan o'rinlarda 1985-2004-yillarda bo`lib
o‘tgan o'zgarishlarning tahlili quyidagi xulosalarga olib keldi:
- ana shu yillarda va 2025-yillargacha bo`lgan
davrda birinchi to`rtlik mamlakatlarining nomi, o‘rni o'zgarmaydi (Xitoy,
Hindiston, AQSH, Indoneziya);
- mamlakatlar aholisining sonidagi farq kamaymoqda (birinchi mamlakatda 25 mamlakatga nisbatan aholi soni 28 marotaba ko‘p bo'lgan bo'lsa. bu ko`rsatkich 2013- yilda 25 martaga teng bo‘ldi);
- ushbu mamlakatlarning asosiy qismi Osiyoga (1985-yilda 11 ta, 2013-yilda 12 ta) to‘g‘ri keladi. Yevropada 1985-yilda 6 ta, 2013-yilda 5 ta shunday mamlakat bo'lgan. Bu ko'rsatkichlar Amerika bo'yicha tegishli tarzda 3 va 3 ga, Afiikada ham 3 va 4 ga tengdir. Ikki Yevrosiyo mamlakati: Rossiya va Turkiya alohida guruhga kiritilgan.
Dunyo va uning qit’alari, materiklari hamda ayrim regionlari bo'yicha aholi tabiiy harakatini ifodalovchi koeffitsientlar quyidagi jadvalda berilgan. Dunyoda yuqori darajadagi tug'ilish koeffitsientlari Afrika materigiga regionlar ichida Afrikaning barcha hududlariga hamda Markaziy Amerika, Janubiy va Janubi-g'arbiy Osiyo regionlariga, past darajadagi tug'ilish koeffitsientlari esa Shimoliy Amerika, Sharqiy Osiyo hamda Avstraliya va Okeaniyaga xosdir. O'lim koeffitsientining yuqori ko'rsatkichlari Afrika va Yevropada, Markaziy va Janubiy Osiyo regionlarida kuzatilmoqda. Tabiiy o'sish Afrika, Markaziy Amerika, Janubi-g'arbiy Osiyo hamda Markaziy va Janubiy Osiyoda yuqori koeffitsientlarga ega. Ushbu ko'rsatkich Yevropada nolga, Rossiyada esa minus 2-3 promillega teng. Rossiyada immigratsiya katta miqdorga ega bo'lmaganda depopulyatsiya jarayoni, ya’ni aholi sonining qisqarishi undan ham sezilarli bo'lardi.
- mamlakatlar aholisining sonidagi farq kamaymoqda (birinchi mamlakatda 25 mamlakatga nisbatan aholi soni 28 marotaba ko‘p bo'lgan bo'lsa. bu ko`rsatkich 2013- yilda 25 martaga teng bo‘ldi);
- ushbu mamlakatlarning asosiy qismi Osiyoga (1985-yilda 11 ta, 2013-yilda 12 ta) to‘g‘ri keladi. Yevropada 1985-yilda 6 ta, 2013-yilda 5 ta shunday mamlakat bo'lgan. Bu ko'rsatkichlar Amerika bo'yicha tegishli tarzda 3 va 3 ga, Afiikada ham 3 va 4 ga tengdir. Ikki Yevrosiyo mamlakati: Rossiya va Turkiya alohida guruhga kiritilgan.
Dunyo va uning qit’alari, materiklari hamda ayrim regionlari bo'yicha aholi tabiiy harakatini ifodalovchi koeffitsientlar quyidagi jadvalda berilgan. Dunyoda yuqori darajadagi tug'ilish koeffitsientlari Afrika materigiga regionlar ichida Afrikaning barcha hududlariga hamda Markaziy Amerika, Janubiy va Janubi-g'arbiy Osiyo regionlariga, past darajadagi tug'ilish koeffitsientlari esa Shimoliy Amerika, Sharqiy Osiyo hamda Avstraliya va Okeaniyaga xosdir. O'lim koeffitsientining yuqori ko'rsatkichlari Afrika va Yevropada, Markaziy va Janubiy Osiyo regionlarida kuzatilmoqda. Tabiiy o'sish Afrika, Markaziy Amerika, Janubi-g'arbiy Osiyo hamda Markaziy va Janubiy Osiyoda yuqori koeffitsientlarga ega. Ushbu ko'rsatkich Yevropada nolga, Rossiyada esa minus 2-3 promillega teng. Rossiyada immigratsiya katta miqdorga ega bo'lmaganda depopulyatsiya jarayoni, ya’ni aholi sonining qisqarishi undan ham sezilarli bo'lardi.
Tug`ilish, o`lim va tabiiy ko`payish koeffitsiyentlari
(1000 kishiga nisbatan, 2012-yilgi ma`lumotlar)
|
Qit`a, materik va mintaqalar |
Tug`ilish koeff. |
O`lim koeff. |
Tabiiy o`sish koeff. |
Go`daklar o`limi koeff. (5 yoshgacha bo`lgan 1000 bolaga) |
O`rtacha umr davri |
|
|
erkaklar |
ayollar |
|||||
|
Butun dunyo |
21 |
9 |
12 |
73 |
66 |
69 |
|
Afrika |
34 |
13 |
21 |
114 |
53 |
55 |
|
Amerika, o`rtacha ko`rsatkich |
20 |
8 |
12 |
24 |
73 |
77 |
|
Shimoliy Amerika |
19 |
8 |
11 |
7 |
77 |
82 |
|
Markaziy Amerika |
23 |
7 |
16 |
26 |
70 |
75 |
|
Janubiy Amerika |
21 |
8 |
13 |
23 |
69 |
73 |
|
Karib havzasi |
21 |
8 |
13 |
28 |
69 |
72 |
|
Osiyo, o`rtacha ko`rsatkich |
23 |
9 |
14 |
68 |
65 |
68 |
|
Janubi-g`arbiy Osiyo |
26 |
9 |
17 |
86 |
63 |
64 |
|
Janubi-sharqiy Osiyo |
23 |
8 |
15 |
51 |
64 |
67 |
|
Sharqiy Osiyo |
16 |
6 |
10 |
29 |
71 |
75 |
|
Rossiya |
11 |
14 |
3 |
13 |
60 |
72 |
|
Avstraliya va Okeaniya |
17 |
8 |
9 |
7 |
75 |
78 |
|
Yevropa |
11 |
10 |
1 |
7 |
76 |
82 |
Aholi soni va uning tarkibiga go'daklar
o'limi ham juda katta ta’sir ko'rsatadi. Yer sharida 2003-yilda jami 8331 ming
bola bir yoshga yetmasdan o'lganligi qayd etildi. Shundan, 1310 mingi
Hindistonga, 708 mingi Xitoyga to'g'ri keladi. Pokiston, Bangladesh,
Indoneziya, KXDR, Braziliya, Nigeriya, Efiopiya kabi mamlakatlarda hozirgi
vaqtda yiliga 200-500 ming bola bir yoshga yetmasdan o'lmoqda. Bolalar o'limi
koeffitsienti Afg'oniston, Angola, Burkina-Faso, Burundi, KDR, Mali, Mozambik,
Niger, Nigeriya, Ruanda, Serre-Leone, Chad kabi mamlakatlarda 200 dan yuqori,
32 mamlakatda 100-200 promillega boradi.
Bolalar o`limi mamlakatning
iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot darajasi bilan teskari aloqaga ega. Iqtisodiy
jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bolalar o`limi koeffitsiyenti 3 (Shvetsiya)
dan 8 promillegacha (AQSH) o`zgaradi. Ijtimoiy-siyosiy vaziyati beqaror,
iqtisodiy qoloq bo`lgan mamlakatlarda mazkur ko`rsatkich, odatda, 100 dan
ortiq, ayrim hollarda 200 dan ham yuqori darajaga (Nigeriya – 240, Serra-Leone
- 250) egaligi bilan ajralib turadi.
Yer shari aholisining o`rtacha umr davri 2012-yilda 67 yoshga teng bo`ldi. Bu ko`rsatkich iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda (Yaponiya, Shvetsiya, Shveysariya ... jami 29 davlat) 78-83 yoshni, qoloq mamlakatlarda (80 dan ortiq) 39-59 yoshni tashkil etdi. O`rtacha umr davrining eng yuqori ko`rsatkichlari Yaponiyaga (83 yosh) hamda Shvetsiya, Shveysariya va Islandiyaga (81 yosh), Avstraliya, Kanada, Avstriya, Isroil, Norvegiya va Fransiyaga (79 yosh), eng past ko`rsatkichlari esa MAR, Zambiya, Malavi, Mozambik, Serra-Leone, Zimbabve (37-43 yosh) kabi mamlakatlarga xosdir.
O`zbekistonda o`rtacha umr ko`rish davri
erkaklarda 67 yoshga, ayollarda esa 73 yoshga, o`rtachasi esa 73,5 yoshga teng.
Tarixiy manbalar Qadimgi Rim va Qadimgi Yunonistonda o`rtacha umr ko`rish davri 25 yoshga teng bo`lganligini asoslaydi. O`rta asrlarda bu ko`rsatkich taxminan 30 yoshgacha ko`tarildi. Mana shu o`rtacha ko`rsatkichlar umr ko`rish davri yuqori bo`lgan kishilar mavjudligini inkor qilmaydi. Masalan, Yuliy Sezar o`ldirilganda 60 yoshdan o`tgan edi. Aflotun 81 yoshda vafot etgan.
Umr davrini ko`rsatuvchi umumiy yo`nalishning mavjudligiga qaramasdan ko`rsatkichlar o`rtasida sezilarli farqlar mavjud. Bu ko`rsatkich Yevropa bilan Afrika o`rtasida 1950-yilda 27 yoshni tashkil etdi. Dunyo miqyoosida o`rtacha umr ko`rish davri 62 yil ichida 19 yoshga oshdi. Bu ko`rsatkich Osiyoda 27 yoshga, Afrikada qariyb 30 yoshga, Yevropada esa 15 yoshga teng bo`ldi. Shunga qaramasdan, ayrim qit`alar va regionlarda erkaklar va ayollar o`rtasidagi farq hanuzgacha kattaligicha qolmoqda.
Yer shari aholisining o`rtacha umr davri 2012-yilda 67 yoshga teng bo`ldi. Bu ko`rsatkich iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda (Yaponiya, Shvetsiya, Shveysariya ... jami 29 davlat) 78-83 yoshni, qoloq mamlakatlarda (80 dan ortiq) 39-59 yoshni tashkil etdi. O`rtacha umr davrining eng yuqori ko`rsatkichlari Yaponiyaga (83 yosh) hamda Shvetsiya, Shveysariya va Islandiyaga (81 yosh), Avstraliya, Kanada, Avstriya, Isroil, Norvegiya va Fransiyaga (79 yosh), eng past ko`rsatkichlari esa MAR, Zambiya, Malavi, Mozambik, Serra-Leone, Zimbabve (37-43 yosh) kabi mamlakatlarga xosdir.
Yer yuzi aholisi sonining o`sish sur`atlari (1950-2012-yillar)
|
Yil |
Aholi soni, mln. kishi |
Davr ichida o`sish, mln. kishi |
O`rtacha yillik o`sish, mln. kishi |
|
1950 |
2515 |
||
|
1960 |
3091 |
504 |
50 |
|
1970 |
3698 |
679 |
68 |
|
1980 |
4450 |
752 |
75 |
|
1990 |
5292 |
842 |
84 |
|
2001 |
6134 |
959 |
96 |
|
2012 |
7095 |
961 |
87 |
Tarixiy manbalar Qadimgi Rim va Qadimgi Yunonistonda o`rtacha umr ko`rish davri 25 yoshga teng bo`lganligini asoslaydi. O`rta asrlarda bu ko`rsatkich taxminan 30 yoshgacha ko`tarildi. Mana shu o`rtacha ko`rsatkichlar umr ko`rish davri yuqori bo`lgan kishilar mavjudligini inkor qilmaydi. Masalan, Yuliy Sezar o`ldirilganda 60 yoshdan o`tgan edi. Aflotun 81 yoshda vafot etgan.
Umr davrini ko`rsatuvchi umumiy yo`nalishning mavjudligiga qaramasdan ko`rsatkichlar o`rtasida sezilarli farqlar mavjud. Bu ko`rsatkich Yevropa bilan Afrika o`rtasida 1950-yilda 27 yoshni tashkil etdi. Dunyo miqyoosida o`rtacha umr ko`rish davri 62 yil ichida 19 yoshga oshdi. Bu ko`rsatkich Osiyoda 27 yoshga, Afrikada qariyb 30 yoshga, Yevropada esa 15 yoshga teng bo`ldi. Shunga qaramasdan, ayrim qit`alar va regionlarda erkaklar va ayollar o`rtasidagi farq hanuzgacha kattaligicha qolmoqda.
Использованные источники:
