O‘rta Osiyoning geografik o`rganilish tarixi
O‘rta Osiyo tabiatini o‘rganish juda qadim davrlardan boshlangan. Chunki O‘rta Osiyo G‘arb va Sharq davlatlari o‘rtasidagi muhim xalqaro savdo yo‘lida joylashgan.
O‘rta Osiyo haqidagi dastlabki ma’lumotlarni Gerodot, Strabon, Arrian, Ptolemey va boshqalarning asarlarida uchratish mumkin. O‘rta Osiyo tabiatini o‘rganish tarixi bir necha bosqichdan iborat.
Birinchi bosqich — «Buyuk ipak yo‘li» mavjud bo‘lgan davr. Ipak yo‘li miloddan avvalgi II asrdan milodning XVI asrigacha asosiy savdo yo‘li hisoblangan. Bu davrda O‘rta Osiyo tabiati xitoy, arab va mahalliy olimlar tomonidan o‘rganildi.
Xitoy sayyohi Chjan-Syan 13 yil davomida (miloddan avvalgi 138-126- yillar) Issiqko‘l atrofi, Farg‘ona va Xorazm tabiatini, aholisi va xo‘jaligini o‘rgandi. Milodning VII asrida Syuan-Szan 16 yil davomida (629-645-yillar) Tyanshan, Yettisuv, Chu vodiysi, Toshkent, Samarqand va Pomir tabiatini o‘rganib, muhim geografik asar yozib qoldirgan.
O‘rta asrlarda O‘rta Osiyo tabiati arab olimlari tomonidan o‘rganilgan. Arab sayyohlari va olimlari tomonidan O‘rta Osiyo tabiati va uning tabiiy geografik o‘lkalari haqida juda ko‘p geografik ma’lumotlar yozib qoldirilgan. Abul Hasan Ali Ma’sudiy (X asr) O‘rta Osiyo va Kavkaz geografiyasi haqida asar yozgan, Abu Is’hoq Istaxriy (X asr) «Iqlimlar kitobi», Yoqut ibn Abdulla (XII-XIII asrlar) «Mamlakatlarning alifbo tartibida ro‘yxati» nomli asar yozgan.
O‘rta Osiyo tabiatini o‘rganishga shu yerlik olimlar ham juda katta hissa qo‘shgan. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (IX asr) O‘rta Osiyo geografiyasiga asos solgan, uning «Yer tasviri» nomli asari o‘z zamonasida eng mukammal geografik asar bo‘lgan. Bu asar 1878-yilda rus tiliga tarjima qilingan.
O‘rta Osiyo tabiati, geologik tuzilishi, foydali qazilmalari, xo‘jaligi, tarixi haqida buyuk olim Abu Rayhon Beruniy (X-XI asrlar) juda qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. Uning dunyo xaritasida O‘rta Osiyodagi ko‘p joylar va ularning nomlari berilgan.
Mahmud Koshg‘ariy (XI asr) ham O‘rta Osiyoni, uning tabiatini o‘rgangan bo‘lib, o‘zining mashhur «Devon-u lug‘otit turk» asarida ko‘p joy nomlari va geografik atamalar haqida yozib qoldirgan.
Zahiriddin Muhammad Bobur (XV—XVI asrlar) «Boburnoma» asarida O‘rta Osiyo tabiati, ayniqsa, Farg‘ona vodiysidagi joylar haqida muhim ma’lumotlar keltirgan.
Ikkinchi bosqich — bu davr O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi arafasidan to oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. O‘rta Osiyo bu bosqichda har tomonlama turli maqsadlarda, shu jumladan, harbiy maqsadda o‘rganildi. O‘rta Osiyo Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinguniga qadar uning tabiati I.Xoxlov (1620), B.Pazuxin (1669-1673), Benevini (1718-1725), F.Yefremov, G.S.Karelin va boshqalar tomonidan o‘rganildi. Ular, asosan, Xorazm, Qoraqum, Qizilqum, Markaziy Qozog‘iston, Orol dengizi tabiatini o‘rgandilar. O‘rta Osiyo Rossiyaning mustamlakasiga aylantirilgandan keyin tabiiy boyliklaridan ko‘proq, to‘liqroq foydalanish maqsadida uning tabiatini o‘rganish yana ham kengaydi. Bu davrda uning tabiati, xo‘jaligini P. P. Semyonov-Tyanshanskiy (1856-1897), N.A.Seversov (1864-1878), A.P.Fedchenko (1868-1871), I.V.Mushketov (1877-1880), V.A.Obruchev, L.S.Berg va boshqalar o‘rgandilar. Natijada, O‘rta Osiyoning geologik tuzilishi, foydali qazilmalari, o‘simliklari, hayvonot dunyosi haqida muhim ilmiy ma’lumotlar olindi.
Uchinchi bosqich — oktabr to‘ntarishidan O‘zbekiston mustaqillikka erishgungacha bo‘lgan davr. Bu davrda O‘rta Osiyo tabiiy boyliklari tez sur’atlar bilan o‘zlashtirila boshlandi. Uning geologiyasi, relyefi, iqlimi, ichki suvlari, tuprog‘i, o‘simligi va hayvonot dunyosi, chuqur va har tomonlama o‘rganildi. Bu davrda O‘rta Osiyo tabiatini o‘rganishga N.L.Korjenevskiy, D.I.Sherbakov, D.V.Nalivkin, H.M.Abdullayev, Q.Zokirov, T.Zohidov, V.L.Shuls, L.N.Babushkin, N.D.Dolimov, M.Qoriyev, H.Hasanov, N.A.Kogay va boshqa olimlar katta hissa qo‘shdilar.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin geografik tadqiqotlar tabiatdan, uning boyliklaridan to‘g‘ri foydalanish, muhofaza qilish masalalarini o‘rganishga yo‘naltirildi. Ayniqsa, suv boyligimiz va uni muhofaza qilish, atrof-muhitni toza tutish, tabiiy geografik jarayonlarni, inson va tabiat munosabatlari masalalarini o‘rganishga e’tibor berilmoqda.
