O‘rta Osiyoning ekologik muammolari va tabiatini muhofaza qilish
Inson
o‘ziga kerakli hamma narsani tabiatdan oladi. Ishlatib bo‘lgan, keraksiz
chiqindilarni esa tabiatga chiqarib tashlaydi. Shuning uchun ham tabiat bilan
inson o‘rtasida o‘zaro ta’sir to‘xtovsiz davom etadi. Inson hayotining
farovonligi, odamlarning sog‘lig‘i, ishlab chiqarishning rivojlanishi tabiiy
sharoitga, tabiat boyliklariga, ayniqsa, inson bilan tabiat o‘rtasidagi o‘zaro
aloqa va munosabatlarning qanday ekanligiga, ya’ni inson tabiat va uning
boyliklaridan qanday foydalanayotganiga, tabiatni qanday muhofaza
qilayotganiga bog‘liq.
O‘rta Osiyo
— juda katta Yevrosiyo materigining deyarli o‘rta qismida joylashgan, suvlari
tashqariga chiqib ketmaydigan berk tabiiy geografik o‘lka. Shu bilan birga
sharq va janub tomonlardan baland tog‘lar bilan o‘ralganligi sababli havoga
chiqarilgan ifloslovchi moddalar ham tashqariga chiqib keta olmaydi. Binobarin,
O‘rta Osiyo ekologik jihatdan ham noqulay, berk o‘lka hisoblanadi.
O‘rta
Osiyoda juda qadimdan obikor dehqonchilikning rivojlanganligi cho‘llardagi
vohalar atrofida (ayrim vohalarda ham) tuproqlarni sho‘r bosishiga, sho‘r
ko‘llarning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. Chorvachilikda yaylovlardan
tartibsiz foydalanish oqibatida qumli cho‘llar maydoni kengaygan. Cho‘llarda
uchrab turadigan qadimgi shaharlarning qoldiqlari qadimda vohalar inson
xo‘jaligi ta’sirida cho‘llarga aylanganini bildiradi. Hozirgi vaqtda O‘rta
Osiyo hududida yirik neft, gaz, temir rudasi, rangli metall konlarining ishga
tushirilganligi ham bu yerlarda buzilgan yerlarning kengayishiga sabab bo‘lmoqda.
Yaqin
o‘tmishda O‘rta Osiyoda paxta yakka hokimligi davrida yerga bir xil ekin —
paxta ekilaverishi va qishloq xo‘jaligida turli xil kimyoviy zaharlar —
gerbetsid, pestitsid va defoliantlarning ko‘plab ishlatilishi oqibatida
aholining sog‘lig‘iga zarar yetdi — sariq, kamqonlik kasalliklari juda
ko‘paydi. O‘rta Osiyodagi respublikalar mustaqillikka erishgandan so‘ng paxta
yakka hokimligi tugatildi, havo, tuproq ancha tozalandi.
O‘rta
Osiyoda suv tanqisligi ham mavjud. Ayniqsa, O‘zbekiston, Turkmaniston,
Qozog‘istonda bu muammo keskin tus olgan. Shuning uchun suvni ifloslanishdan
muhofaza qilish, undan tejab foydalanish eng muhim vazifalardan biridir. Suvdan
unumli foydalanish uchun daryolarga suv omborlari qurilgan, sug‘orish kanallari
qazilgan.
O‘rta Osiyo
o‘lkasi uchun Orol dengizining qurib bora- yotgani bir fojia bo‘ldi. Amudaryo
va Sirdaryo suvi yangi yerlarni sug‘orishga ko‘plab olinganligi sababli XX
asrning 70-yillaridan boshlab Orol sathi pasaydi, maydoni kichraydi. 2010-yilga
kelib, dengiz 3 ta kichik ko‘lga aylanib qoldi. Suvi qurigan yerlar sho‘rxok va
qumli cho‘l yerlarga aylandi. Bu yerdan shamol sho‘r, chang va qumlarni
uchirib, yuzlab km masofadagi yerlarga olib boradigan bo‘ldi. Hozirgi vaqtda
Orol va Orolbo‘yini, u yerlardagi aholining ekologik sharoitini yaxshilash
ishlari olib borilmoqda.
O‘rta Osiyo
tabiiy geografik va ekologik jihatidan bir butun tabiiy o‘lka bo‘lganligi bu
hududdagi davlatlarning tabiatdan o‘zaro kelishib, hamkorlikda
foydalanishlarini, tabiatni, ekologik muhitni muhofaza qilishlarini talab
qiladi.
O‘rta
Osiyoda XIX asr oxiri hamda XX asrning birinchi yarmida hayvonlar rejasiz va
shafqatsiz ov qilinishi natijasida ularning bir qancha turlari yo‘qolib ketishi
xavfi tug‘ildi. Cho‘llardagi saksovul, yulg‘un o‘tin qilib yoqilishi natijasida
bu o‘simliklar kamayib, to‘zima qumlar ko‘paydi. Tog‘lar yonbag‘ridagi archa va
boshqa daraxtlar ko‘plab kesilib, bu yerlarda tuproq yuvilishi kuchaydi.
O‘rta
Osiyoda tabiatni, uning boyliklarini, noyob tabiat obyektlarini, o‘simlik hamda
hayvonlarning yo‘qolib borayotgan turlarini saqlab qolish maqsadida XX asrning
2-yarmidan boshlab qo‘riqxona, milliy bog‘ va buyurtmaxonalar tashkil etildi.
