Tabiat komplekslari, ularning almashinishi va zonalligi
Tog‘
jinslari, relyef, iqlim, yerosti va yerusti suvlari, tuproq, o‘simlik, hayvonot
olami tabiat komponentlarini hosil qiladi. Tabiat komponentlarining o‘zaro
uzviy aloqasi va bir-biriga ta’siri natijasida vujudga kelgan va o‘ziga xos
xususiyatlarga ega bo‘lgan hududlar tabiat komplekslari (landshaft) deb
ataladi.
Tabiat
komplekslari (TK) quruqlikda egallagan maydoniga ko‘ra har xil kattalikda
bo‘lishi mumkin. Masalan, materiklar va okeanlar geografik qobiqdan keyingi eng
yirik TKdir. O‘z navbatida, materiklar kichikroq TK — o‘lkalar, kichik
o‘lkalar, tabiiy geografik rayonlar va tabiat zonalariga ajraladi.
Tabiat
zonalari — o‘ziga xos iqlimi, tuproq qoplami, o‘simlik va hayvonot olamiga ega
quruqlikning yirik tabiiy komplekslari. Ularning nomlari ko‘proq o‘simlik
qoplami bilan bog‘liq.
Har bir
iqlim mintaqasining o‘ziga xos tabiat zonalari tarkib topgan. Masalan, mo‘tadil
iqlim mintaqasida 70° shq.uz. (sharqiy uzunlik) meridiani bo‘yicha ignabargli o‘rmonlar
(tayga), aralash o‘rmonlar, keng bargli o‘rmonlar, o‘rmon-dasht, dasht,
chalacho‘l va cho‘l tabiat zonalari joylashgan. Iqlim mintaqa ichida tabiat
zonalari — okean bo‘ylaridan quruqlik ichkarisiga tomon, namgarchilik kamayishi
sari almashinadi. Shuning uchun ham cho‘l tabiat zonasi mo‘tadil, subtropik va
tropik iqlim mintaqalarining o‘rta qismlarida uchraydi.
Tabiat
komplekslarining almashinishini geografik kengliklar bo‘yicha tahlil qilish
mumkin. Barcha tabiat komplekslari, ya’ni iqlim mintaqalari va tabiat zonalari
ekvatordan har ikkala qutblar tomon qonuniy ravishda almashinib boradi. Bunga,
birinchi navbatda, iqlimiy sharoit sababdir.
Tog‘larda
tabiat komplekslari tog‘ etagidan tepasiga tomon almashinib boradi. Tog‘lardagi
tabiat kompleksining, ya’ni balandlik mintaqalarining ko‘p yoki ozligi shu
tog‘larning geografik o‘rniga, balandligiga, shamollarning yo‘nalishiga, okean-
lardan uzoq yoki yaqinligiga bog‘liq bo‘ladi. Tog‘ ekvatorga qancha yaqin va
baland bo‘lsa, undagi tabiat komplekslari shuncha ko‘p bo‘ladi va almashinib
keladi.
Okeanlarda
TK o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular ko‘pincha suvning harorati,
sho‘rligi, oqimlarning iliq yoki sovuqligiga bog‘liq. Dunyo okeanida 11 ta
tabiat mintaqasi ajratilgan: bitta ekvatorial, ikkitadan qutbiy, qutbyoni,
mo‘tadil, subtropik va tropik mintaqalar kenglik bo‘ylab almashib joylashadi.
Insonning xo‘jalik faoliyati natijasida o‘zgartirilgan TK antropogen komplekslar yoki antropogen landshaftlar deb ataladi.
