Suv toshqini
Suv toshqini
- daryo, ko`l, suv ombori yoki dengiz sathining ko`tarilishi natijasida joyning
vaqtinchalik suv ostida qolishi. Suv toshqini qor va muzliklarning erishi, uzoq
vaqt davomida yomg`ir yog`ishi, daryo o`zanlarining muz parchalari bilan to`silib
qolishi to`gonlarning buzilishi natijasida yuzaga kelishi mumkinю Ko`pgina suv
toshqinlari suv oqimining shakllanish holatlariga bog`liq bo`ladi.
Gidrologlar barcha
suv toshish hollarini to`rtga bo`ladilar:
- Past - tekislik daryolarida 5-10 yilda bir marta kuzatiladi. Ba’zi tayyorgarlik tadbirlari kщёrilganda ular hayot faoliyatiga ta’sir qilmaydi.
- Yuqori - ular har 20-25 yilda bir marta sodir bo`lib, daryo vodiylarining anchagina katta maydonlarini suv bosadi, ayrim hollarda kundalik turmush tarziga zarar yetadi. Ba’zi hollarda odamlarni xavfsiz joylarga ko`chirishga to`g`ri keladi.
- Taniqli - 50-100 yilda bir marta sodir bo`ladi. Qishloq xo`jaligi ekin maydonlarining kamida 50% suv bosib, aholini to`la kuchirishga to`g`ri keladi. Shaharlar va aholi yashash joylarini suv bosishi boshlanadi.
- Halokatli - har 100-200 yilda bir marta bo`ladi, bir nechta daryo tizimlarini suv bosadi, hayot tarzi butunlay o`zgaradi.
Suv toshqinlari
kelib chiqish sabablariga ko`ra 6 turga bo`linadi: bahorgi muz
va qorlarning erishi bilan bog`liq; yomg`ir yog`ish vaqtidagi qorlarning
erishidan hosil bo`ladigan; daryo o`zanida oqimga ko`rsatiladigan qarshilik
bilan bog`liq katta ko`l va suv omborlari qirgoqlarida shamol yordamida hosil
bo`ladigan; gidrotexnik inshootlar tug`onlarining yorilishidan yuzaga keladigan
va suv osti zilzilalari yoki vulqon otilishidan hosil bo`ladigan.
Suv toshqini
chog`ida suv sathi tez ko`tariladi va daryoga tutash joylar suv ostida qoladi.
Suv toshqini paytida odamlar, qishloq xo`jaligi ekinlari va hayvonlar nobud
bo`ladi, binolar, inshootlar, kommunikatsiya tarmoqlariga shikast yetadi yoki
vayron bo`ladi; moddiy va madaniy boyliklar yo`qotiladi, xo`jalik faoliyati
to`xtab qoladi, hosil nobud bo`ladi, hosildor yer qatlami yuvilib ketadi yoki
suv ostida qoladi hamda landshaft o`zgaradi.
Bundan tashqari suv
toshqinlarining ikkilamchi shikastlovchi omillari mavjud bo`lib, ular quyidagilardan iborat: turli inshootlar mustahkamligiga zarar yetishi, zarar ko`rgan
omborlardan zaharli moddalarning suv bilan yuvilib, katta hududlarga olib
ketilishi, sanitar-epidemiologik vaziyatning murakkablashuvi) joyning botqoqlikka
aylanishi.
Suv
toshqinlari bevosita va bilvosita zarar keltiradi. Turar joy va ishlab chiqarish
binolari, avtomobil va
temir yo`llarning,
elektr va aloqa tarmoqlarining, meliorativ tizimlarning shikastlanishi va
buzilishi, qishloq xo`jaligi ekinlari va chorva mollarining nobud bo`lishi, xom
ashyo, yoqilgi, oziq-ovqat, yem-xashak, o`gitlarning yo`qotilishi, aholi va
moddiy boyliklarni xavfsiz joyga ko`chirish uchun sarflangan mablag`, tuproq
hosildor qatlamining yuvilib ketishi bevosita keltirilgan zarar turiga kiradi.
Zarar ko`rgan hududlarga oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon, qurilish
materiallari va texnika, mollar ozuqasini sotib olish va yetkazib berish bilan
bog`liq xarajatlar, sanoat va qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarilishining kamayishi, iqgisod taraqqiyotining sekinlashuvi, yerli aholi
hayot faoliyati sharoitlarining yomonlashuvi, suv bosgan hududlardan yetarlicha
foydalanib bo`lmasligi, doimiy suv bosish maydonlarida joylashgan binolar va
inshootlarning tez ishdan chiqishi, ya’ni eskirishi bilvosita keltirilgan zarar
deb ataladi.
Suv toshqini
hodisasiga nisbatan zamonaviy shahar zaifroq hisoblanadi. Chunki, suv bosishi
natijasida tuproq chuqadi. Bu esa o`z navbatida chiqindi va suv quvurlarining,
gaz magistrallarining, elektr, telegraf va telefon tarmoqlarida ko`plab
uzilishlar bo`lishiga olib keladi.
Suv bosishining yuz
berish vaqti va qancha muddat davom etishi qishloq xo`jaligi uchun muhim rol
o`ynaydi. Qishloq xo`jaligi ekinlari suv ostida qolganida tuproq tarkibidagi
havo chiqib ketadi, me’yordagi havo almashinuvi buziladi va o`simliklar
ildizidan suvga karbonat angidrid o`tadi, buning natijasida o`simlik
zaharlanadi. Shu sababli qishloq xo`jaligi ekinlarining hosildorligi pasayib
ketadi yoki ular butunlay nobud bo`ladi.
Gidrologlar odatda
suv sathi ko`tarilayotganligi haqida oldindan ogohlantiradilar. Ko`pchilik suv
toshqinlarini oldindan aytib berish va zararni kamaytirish mumkin bo`ladi.
Bunday hollarda damba va tug`onlarning ahvoli tekshiriladi, aholi xabardor
qilinadi va zarur bo`lsa muhandislik ishlari olib boriladi (masalan, ortiqcha
suvni oqizib yuborish uchun ariqlar qaziladi).
Suv toshqini
to`g`risidagi xabarni olgach nima qilish kerak? Odatda bu haqdagi axborotda suv
toshqini kutilayotgan vaqt, uning chegaralari, shuningdek, aholiga tavsiyalar
va evakuatsiya tartibi to`g`risida ma’lumot beriladi. Agar sizning uyingiz
e’lon qilingan suv bosadigan maydonga tushib qolsa, quyidagilarga amal qilish
lozim:
- gaz, suv, elektr tarmoqlari va pechlardagi olovni o`chiring;
- qimmatbaxo buyumlarni yuqori qavatlarga olib chiqing;
- Boshqa tabiiy ofatlar singari bu holda ham ikkilamchi xavfni, ya’ni sanoat korxonalaridagi avariyalar, shikastlangan quvur va uzilgan elektr simlarining xavfi mavjud ekanligini esda saqlash lozim. Suvda qolgan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlatib bo`lmaydi.
